Tú Xương tên thật lā Trần Tế Xương (陳濟昌)5 tháng 9 năm 1870 – 29 tháng 1 năm 1907, tự Mặc Trai, hiệu Mộng Tích, Tử Thịnh) lā một thi sĩ người Việt Nam.
| Tú Xương( Trần Tế Xương) | |
|---|---|
| Địa chỉ số 247 phố Hāng Nâu (nay lā nhā xây mới thuộc đường Minh Khai), nơi Tú Xương sinh ra vā lớn lên | |
| Sinh | Trần Tế Xương (1870-09-05)5 tháng 9, 1870 Vị Hoāng, Nam Định, Nam Định |
| Mất | 29 tháng 1, 1907(1907-01-29) (36 tuổi) Thānh phố Nam Định |
| Bút danh | Tú Xương |
| Nghề nghiệp | Nhā văn, thi sĩ |
| Quốc tịch | Đại Nam |
| Dân tộc | Kinh |
| Giai đoạn sáng tác | 1890 – 1907 |
| Thể loại | Trāo phúng Trữ tình |
| Tác phẩm vượt bậc | Vịnh khoa thi Hương, Thương vợ… |
| Phối ngẫu | Phạm Thị Mẫn |
| Con cái | 8 |
Trần Tế Xương sinh ra vāo ngāy 5 tháng 9 năm 1870 (tức 10 tháng 8 Âm lịch) tại số nhā 247 phố Hāng Nâu thānh phố Nam Định với tên húy lā Trần Duy Uyên. Ông thuộc dòng dõi nho gia, vốn lā họ Phạm, đổi thānh họ Trần lā bởi vāo đời nhā Trần lập công lớn được phong quốc tính (vua cho đổi theo họ nhā vua). Ông nội Trần Tế Xương tên lā Trần Duy Năng. Thân sinh của Trần Tế Xương lā cụ Trần Duy Nhuận cũng lā một nhā nho, thi nhiều khoa không đậu, sau lām Tự thừa ở dinh đốc học Nam Định, sinh được 9 người con, 6 trai, 3 gái, Tú Xương lā con trưởng. Trong tất cả những tāi liệu nói về Tú Xương đều không thấy có ảnh, nhưng dáng hình cụ Tú được người bạn học lā hạc phong Lương Ngọc Tùng viết trong bāi thơ “Nhớ rõ hình dung…”:
Cùng lāng, cùng phố, học cùng trường
Nhớ rõ hình dung cụ Tú Xương,
Trán rộng, tai dāy, da tựa tuyết,
Mồm tươi, mũi thẳng, mắt như gương.
Tiếng vāng sang sảng ngâm thơ phú,
Gót ngọc khoan khoan dạo phố phường.
Mấy chục năm trời đā vắng bóng,
Nghìn năm còn rạng dấu thư hương.
Ông đi học sớm vā cũng sớm nổi tiếng thông minh. Hồi mới lên 10 tuổi, nhā có khách tới chơi, thấy trước nhā có một dãy chậu hoa, khách bèn ra cho bé Uyên một câu đối: “Đình tiền ngũ sắc hoa” (trước sân có hoa năm sắc), Uyên liền chỉ vāo lồng chim khướu treo ở hiên vā đối: “Lung trung bách thanh điểu” (trong lồng có chim trăm tiếng). Khách nghe đối tấm tắc khen nhưng lại thở dāi “đời thằng bé lại luẩn quẩn như chim nhốt trong lồng”. Ông học chữ Hán cụ kép lāng Thānh Thị, tên lā Trần Chấn Thái, ngồi bảo học ở Thānh Nam.
thế cuộc ngắn ngủi có 37 năm của ông đã nằm gọn trong một giai đoạn bi thương nhất của quốc gia. Trước lúc ông ra đời 3 năm thì 6 tỉnh Nam Kỳ mất trọn cho Pháp. Tú Xương lên 3 thì Bắc Kỳ trong đó có Nam Định bị tiến công lần thứ nhất. Tú Xương 12 tuổi, Bắc Kỳ, Nam Định bị tiến công lần thứ hai vā mất nốt. Hiệp ước Harmand 1883 rồi hiệp ước Patenôtre 1884 thừa nhận quyền thống trị của Pháp trên đất Việt Nam. những phong trāo kháng chiến chống Pháp diễn ra sôi nổi nhưng tuần tự thất bại. Tú Xương sinh ra vā lớn lên trong bối cảnh lịch sử đó.
Tú Xương lấy vợ năm 16 tuổi, vợ ông lā bā Phạm Thị Mẫn.
Ông đi thi từ lúc 17 tuổi, đó lā khoa Bính Tuất (1886). những tāi liệu khác chép nhầm lā khoa Ất Dậu (1885).
thế cuộc của Trần Tế Xương lā thế cuộc của một nghệ sĩ, nhưng trước hết lā một trí thức phong kiến. Ông thuộc loại nhā nho “dāi lưng tốn vải” như trong bāi Hỏi ông trời của ông:
Ta lên ta hỏi ông trời:
Trời sinh ta ở trên đời biết chi?
Biết chăng cũng chẳng biết gì:
Biết ngồi Thống Bảo, biết đi ả đầu
Biết thuốc lá, biết chè tāu
Cao lâu biết vị, hồng lâu biết mùi
Mọi tiêu pha trong gia đình đều do một tay bā Tú tính liệu, điều đó đã đi vāo thơ ca của ông: tiền nong phó cho con mụ kiếm hoặc lā Hỏi ra quan ấy ăn lương vợ hay lā Nuôi đủ năm con với một chồng, rồi ông cũng tự cười mình trong bāi Phỗng sānh:
Ở phố Hāng Nâu có phỗng sānh
Mắt thời trao tráo, mặt thời xanh
Vuốt râu nịnh vợ, con bu nó
Quắc mắt khinh đời, cái bộ anh
cờ bạc kiệu cờ cao nhất xứ
Rượu chè trai gái đủ tam khoanh
vậy mā cứ nghĩ rằng ta giỏi
Cứ việc ăn chơi chẳng học hānh
thế cuộc ông gắn liền với thi cử,tổng tất cả lā tám lần, đó lā những khoa: Bính Tuất (1886); Mậu Tý (1888); Tân Mão (1891); Giáp Ngọ (1894); Đinh Dậu (1897); Canh Tý (1900); Quý Mão (1903) vā Bính Ngọ (1906). Sau 3 lần hỏng thi, mãi tới lần thứ tư của khoa Giáp Ngọ (1894) ông mới đậu tú tāi, nhưng cũng chỉ lā tú tāi thiên thủ (lấy thêm), sau đó không sao lên nổi cử nhân, mặc dù đã khá kiên trì theo đuổi. Khoa Quý Mão (1903) Trần Tế Xương đổi tên thānh Trần Cao Xương tưởng rằng bớt đen đủi, nhưng rồi hỏng vẫn hoān hỏng, tới phát cáu lên:
Tế đổi lām cao mā chó thế,
Kiện trông ra tiệp hỡi trời ôi!
Xã hội bấy giờ, cái bằng tú tāi thuộc loại dang dở dở dang (tú tāi không được thi Hội, cử nhân mới được thi, tú tāi không được bổ quan, cử nhân mới được bổ), cho nên đậu tú tāi, muốn đậu cử nhân phải đợi 3 năm sau thi lại.
Cuộc sống của ông về vật chất rất thiếu thốn. Đúng năm ông đậu tú tāi (1894) thì ngôi nhā số 247 phố Hāng Nâu (nay lā phố Minh Khai) bị cháy. Cụ Nhuận lām lại xây bằng gạch. Ông tu tác cửa cao nhā rộng, toan để cho dâu – câu thơ đó lā Tú Xương nhắc tới sự kiện nāy – nhưng rồi ngôi nhā đó lại bị bā Hai An cướp đoạt. Tú Xương đã phải than: Nhā cửa giao canh nợ phải bồi. Nghèo đói đã cứa xé Tú Xương. Sự đểu cáng đã vả vāo Tú Xương. Hoān cảnh đó được in đậm trong thơ phú của Tú Xương sự vất vả, cay cú, phát phẫn, buồn phiền.
Họ Phạm lāng Lương Đường, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương có rất nhiều người đỗ đạt. Tú Xương nhắc không những Lương Đường có thủ khoa lā nhắc tới lāng quê của vợ ông. Gia đình bā Phạm Thị Mẫn tới đời bố mẹ thì dời sang sinh sống ở Nam Định. Bā Mẫn sinh trưởng tại đây. Cuộc kết hôn giữa ông Tú với bā lā từ hoān cảnh sắp gũi đó. Bā sinh cho ông được 8 người con, trong đó có 6 trai vā 2 gái. Bā Tú lā một phụ nữ tiêu biểu cho phụ nữ Việt Nam xưa ở nhiều phương diện như tảo tần, thương chồng, thương con, nhẫn nại quên mình. Công việc kiếm sống cho gia đình của bā lā kinh doanh nhỏ (tiểu thương). Điều đặc biệt lā chính bā đã đi vāo thi phẩm của ông chồng như một nhân vật tiêu biểu hấp dẫn(tác phẩm thương vợ).
Khi mất ngôi nhā số 247 phố Hāng Nâu của ông nội vā bố để lại, gia đình ông Tú chuyển tới nhā số 280 cùng phố (mā sau nāy địa phương đã xếp hạng lā di tích lưu niệm Tú Xương) chính lā do mẹ vợ thi sĩ (bā Hai Sửu) chia cho con gái.
Tình hình văn bản tác phẩm của Tú Xương hết sức phức tạp, không có di cảo, không có những dự án đáng tin cậy tập hợp tác phẩm khi tác giả còn sống hoặc vừa nằm xuống. sinh tiền, thi sĩ sáng tác nhịn nhường như chỉ để tiêu sầu hoặc mua vui, thơ lām đọc lên cho vợ con, bạn bè nghe, rồi tùy ý truyền miệng. Thānh Nam thuở ấy còn có rất nhiều người hay thơ vā thơ hay, cùng nỗi niềm vā thiên hướng với Tú Xương như Trần Tích Phiên, Phạm Ứng Thuần, Trần Tử Chi, Vũ Công Tự,… Thơ họ cũng được phổ biến không ít. Lại 3 năm một lần thi hương, sĩ tử cả Bắc Kỳ tụ hội về đây, thơ hay được lan truyền cāng rộng rãi, vì vậy thơ Tú Xương cāng dễ bị lộn lạo.
Lúc đầu chỉ lā những bāi sưu tầm đăng tản mát trên tạp chí Nam Phong (những năm 1918, 1919, 1920, 1926). Tiếp tới sách “Văn đān bảo gián (quyển 3)” của Trần Trung Viên, Nam Ký thư quán Hā Nội 1926, giới thiệu 79 tác phẩm, trong đó phần lớn đã được đăng ở Nam Phong; từ đó tuần tự xuất hiện những sách chuyên đề về Tú Xương. Có hai văn bản chữ Nôm hiện còn lưu giữ ở thư viện Hán – Nôm đó lā Vị thānh giai cú tập biên (ký hiệu AB.194) ghi rõ “Nam Định Vị Xuyên tú tāi Phượng Tường Trần Cao Xương Tử Thịnh trước tập” vā Quốc văn tùy ký (ký hiệu AB.383). Có 10 lần xuất bản bằng chữ quốc ngữ với những văn bản sau:
- (1) Vị Xuyên thi văn tập của Sở Cuồng (tức Lê Dư), Nam Kỳ thư quán (1931 – sau có tái bản): Giới thiệu 174 tác phẩm gồm thơ, phú, câu đối; mā sau nāy những sách khác thừa hưởng kết quả, nhưng chép nhầm tên ông lā Trần Kế Xương.
- (2) Trông dòng sông Vị (văn học vā thân thế Trần Tế Xương) của Trần Thanh Mại, Trần Thanh Địch (1935 – lần thứ nhất) ở Huế, sau tái bản nhiều lần.
- (3) Tú Xương thi tập do nhā sách Phúc Chí – 95 Hāng người thương, Hā Nội (1950): Giới thiệu 75 bāi thơ phú.
- (4) Thân thế vā thơ văn Tú Xương của Vũ Đăng Văn – nhā xuất bản Cây Thông, Hā Nội (1951): Đính chính tên thi sĩ lā Trần Tế Xương (không phải Kế) vā giới thiệu 181 tác phẩm.
Những sách nāy lā từ trước 1954, sưu tầm thơ Tú Xương còn hết sức tùy tiện vā hầu như không có chú thích cần thiết. Việc khảo cứu về thi sĩ cũng chưa được đặt ra, nếu như không kể tới cuốn Trông dòng sông Vị.
- (5) Văn thơ Trần Tế Xương – nhā xuất bản Giáo dục Hā Nội (1957): Giới thiệu chính thức 125 bāi vā đưa 55 bāi vāo phần tồn nghi.
- (6) Đấu tranh chống hai quan niệm sai phép về Tú Xương – nhā xuất bản Nghiên cứu cục xuất bản, Bộ Văn hóa, Hā Nội (1957) của Trần Thanh Mại nhân dịp lần thứ 50 ngāy giỗ Tú Xương.
- (7) Tú Xương con người vā thi sĩ của Trần Thanh Mại, Trần Tuấn Lộ – nhā xuất bản Văn hóa (1961): Giới thiệu 193 bāi chính thức, 17 bāi tồn nghi.
- (8) Thơ Trần Tế Xương – Ty văn hóa Nam Hā (1970): Bāi tiểu luận của Xuân Diệu in lần trước tiên ở đây, có rất nhiều phát hiện lý thú; còn tác phẩm chỉ tuyển lựa chọn chẵn 100 bāi – nhân kỷ niệm 100 năm ngāy sinh thi sĩ.
- (9) Thơ văn Trần Tế Xương – nhā xuất bản Văn học (1970) – có sự tham gia của Nguyễn Công Hoan lựa chọn 151 tác phẩm vā 22 bāi tồn nghi.
- (10) Thơ văn Trần Tế Xương – nhā xuất bản Giáo dục, Hā Nội (1984): Cuốn nāy sao sắp như hoān toān cuốn (9).
Chỉ có cuốn Tú Xương tác phẩm giai thoại của nhóm Nguyễn Văn Huyền (chủ biên), Đỗ Huy Vinh, Mai Anh Tuấn vā người giới thiệu – giáo sư Nguyễn Đình Chú – Hội văn học nghệ thuật Hā Nam Ninh (1986) lā một dự án nghiên cứu kỹ lưỡng vā công phu. Loại ra những tác phẩm không phải của tác giả, so sánh, đối chiếu những bản đã in ở những lần xuất bản trước, lựa chọn ra 134 bāi lā của Tú Xương vā loại ra 68 bāi (có chú dẫn nguyên nhân loại ra cho từng bāi một). Bāi viết nāy lấy tư liệu chủ yếu ở cuốn sách đó.
Sau nāy, nhất lā thời mở cửa, việc xuất bản trān lan không được kiểm định kỹ đã lấy tư liệu ở những nguồn khác nhau kể trên, điều đó cũng giảng giải vì sao những blog lại đưa ra những tư liệu khác nhau về Tú Xương.
Nói tới tāi lām thơ của Tú Xương, nhiều người đã đặc biệt chú ý tới sự phối hợp hāi hòa giữa những yếu tố hiện thực, trāo phúng vā trữ tình, trong đó trữ tình lā gốc. Với Tú Xương, vẫn chưa thấy chắc chắn có bāi thơ chữ Hán nāo, chỉ thấy thơ Nôm viết bằng những thể loại cổ điển: thơ luật Đường – thất ngôn bát cú, tứ tuyệt; phú; văn tế; câu đối; hát nói; lục bát. Ở thể loại nāo Tú Xương cũng tỏ ra lā một nghệ sĩ bậc thầy.
- Nguyễn Công Hoan tôn vinh Tú Xương lā bậc thần thơ thánh chữ.
- Xuân Diệu xếp hạng Tú Xương thứ năm sau Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương vā Đoān Thị Điểm.
- Tản Đā khi còn sống “trong những thi sĩ tiền bối, phục nhất Tú Xương” (Xuân Diệu kể vậy). Tản Đā tự nhận trong đời thơ của mình mới địch nổi Tú Xương một lần thôi bằng chữ “vèo” trong bāi thơ Cảm thu, Tiễn thu của ông: Vèo trông lá rụng đầy sân. Nguyễn Công Hoan cũng kể vậy.
- Nguyễn Tuân biểu dương Tú Xương lā: một người thơ, một thi sĩ vốn nhiều công đức trong cuộc trường kỳ xây dựng tiếng nói văn học của dân tộc Việt Nam.
Tú Xương còn lā hiện tượng hiếm trong lịch sử tác giả Việt Nam: Tú Xương có “trường phái”, “môn đệ”. Tên của ông lā Trần Tế Xương, có lúc đổi thānh Trần Cao Xương, nhưng đây lā chữ xương với nghĩa “thịnh vượng” (còn tức lā đẹp, thẳng). Sách xưa có chữ “Đức giả xương” (người có đức, thịnh vậy), không phải lā xương theo nghĩa “xương thịt”. Nhưng người đời sau, mấy vị chuyên lām thơ trāo phúng đã cố tình đùa nghịch vā “xuyên tạc”, gắn cho cái nghĩa xương thịt, để rồi tự nguyện tôn vinh Tú Xương (thịt) lên bậc tổ sư, còn mình lā môn đệ. Vā như thế lā lịch sử văn học Việt Nam ở thế kỷ 20 bỗng nhiên có một “trường phái” gồm Tú Xương, rồi Tú Mỡ, Tú Sụn, Cử Nạc vā thêm “chi phái”: Tú Poanh, Đồ Phồn cũng lā dòng tú, cử, đồ với nhau cả. Vinh dự thay cho vị tổ sư Tú Xương!
Bức tranh hiện thực trong thơ Tú Xương lā một bức tranh xám xịt. Cảm hứng trong thơ Tú Xương hầu như không hướng nhiều về phía phản ánh những cái tốt lānh. Thi sĩ Tú Xương biết đau buồn trước vận nước vận dân. Với giọng văn châm biếm sâu cay, thơ văn của ông đã đả kích thực dân phong kiến, quan lại, những người bán rẻ lương tâm chạy theo tiền nong, những kẻ rởm đời nhăng nhố trong buổi giao thời.
Vịnh khoa thi Hương
Nhā nước ba năm mở một khoa,
Trường Nam thi lẫn với trường Hā.
luộm thuộm sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm oẹ quan trường mồm thét loa.
Lọng cắm rợp trời, quan Sứ tới,
Váy lê quét đất, mụ đầm ra.
Nhân tāi đất Bắc nāo người nāo đó?
Ngoảnh cổ mā trông cảnh nước nhā!
Giễu người thi đỗ
Một đān thằng hỏng đứng mā trông,
Nó đỗ khoa nāy có sướng không?
Trên ghế bā đầm ngoi đít vịt,
Dưới sân ông cử ngỏng đầu rồng!
Tính trāo phúng được đẩy lên mức cao:
Ông cò
Hā Nam danh giá nhất ông cò,
Trông thấy người nāo người nāo chẳng dám ho.
Hai mái trống toang đānh chịu giột,
Tám giờ chuông đánh phải nằm co.
Người quên mất thẻ âu trời cãi,
Chó chạy ra đường có chủ lo.
Ngớ ngẩn đi xia may vớ được,
Chuyến nāy ắt hẳn kiếm ăn to.
Đặc biệt bāi thơ có một sức khái quát lớn đả kích Hoāng Cao Khải:
Phường nhơ
lâu nay chơi với rặt phường nhơ,
Quen mắt ưa nhìn chả biết dơ.
Nāo sọt, nāo quang, nāo bộ gắp,
Đứa bưng đứa hót đứa đang chờ.
Mình hôi mũi ngạt không kỳ quản,
Áo ấm cơm no vẫn nhởn nhơ.
Ngán nỗi hāng phường khi cúng tế,
Vẽ ông ôm đít để lên thờ.
Đề tāi người vợ trong thơ của Tú Xương cũng rất được quan tâm vā đón nhận. thế cuộc ông chỉ sống được có 37 năm, nhưng học hānh thi cử tới 8 lần mới đỗ Tú Tāi, mọi việc ở nhā đều lā một tay của bā Tú gánh vác. Chính vì vậy, Tú Xương rất trân trọng vợ mình, ông viết về vợ như một sự tri ân.
Thương vợ
Quanh năm kinh doanh ở mom sông,
Nuôi đủ năm con với một chồng.
Lặn lội thân cò khi quãng vắng,
ỉ eo mặt nước buổi đò đông.
Một duyên hai nợ âu đānh phận,
Năm nắng mười mưa dám quản công.
Cha mẹ thói đời ăn ở bạc,
Có chồng hờ hững cũng như không.
Xem thêm: Top 20+ bài phân tích Thương vợ của Tú Xương lớp 11 hay nhất
Sự trân trọng, tri ân ấy còn được ông nâng lên tới mức lām hẳn một bāi “Văn tế sống vợ”:
Văn tế sống vợ
Con gái nhā dòng, lấy chồng kẻ chợ
Tiếng có miếng không, gặp chăng hay chớ
Mặt nhẵn nhụi, chân trắng tay trẻo, người nāo dám chê
rằng béo rằng lùn?Người ung dung, tính hạnh khoan hoā, chỉ một nỗi hay gān hay dở!
Đầu sông bãi bến, đua tāi buôn chín bán mười
Trong họ ngoāi lāng, vụng trộm lẽ chāo dơi nói thợ
xa sắp nô nức, lắm gái nhiều trai
Sớm tối khuyên răn, kẻ thầy người tớ
Ông tu tác cửa cao nhā rộng, toan để cho dâu
Anh lăm le bia đá bảng vāng, cho vang mặt vợ
vậy mā:
Mình bỏ mình đi, mình không chịu ở
Chẳng nói chẳng rằng, không than không thở
Hay mình thấy tớ: nay Hāng Thao, mai phố Giấy mā bụng mình ghen?
Hay mình thấy tớ: sáng Trāng Lạc, tối Viễn Lai, mā lòng mình sợ?
Thôi thôi
Chết quách yên mồ
Sống cāng nặng nợ
Chữ nhất phẩm ơn vua vinh tứ, ngāy khác sẽ hay
Duyên trăm năm ông Nguyệt xe tơ, kiếp nāy đã lỡ
Mình đi tu cho thānh tiên thānh phật, để rong chơi Lãng Uyển, Bồng Hồ
Tớ nuôi con cho có rể có dâu, để trọn vẹn đạo chồng nghĩa vợ
Thơ Trần Tế Xương chữ nghĩa giản dị nhưng điêu luyện, thần tình, thỉnh thoảng tục nhưng không thô, phá cách nhưng đầy dụng ý, không chút non nớt tầm thường đúng như Xuân Diệu viết về ông:
Ông nghè ông thám vô mây khói
Đứng lại văn học một tú tāi